นิจฺจทานอนุกุลยญฺญวณฺณนา

[349] อุฏฺฐายาติ ทาเน อุฏฺฐานวีริยมาห, สมุฏฺฐายาติ ตสฺส สาตจฺจกิริยํฯ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมานิ อกโรนฺโต ทลิทฺทิยาทิอนตฺถาปตฺติยา นสฺสิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ อปฺปสมฺภารตโร เจว มหปฺผลตโร จาติ สงฺเขปโต อฏฺฐกถายํ วุตฺโต ปาฬิยํ ปน ‘‘อปฺปตฺถตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ ปาโฐฯ ตตฺถ อปฺปสมฺภารตโรติ อติวิย ปริตฺตสมฺภาโร, อสมารพฺภิยสมฺภาโรฯ อปฺปตฺถตโรติ ปน อติวิย อปฺปกิจฺโจ, อตฺโถ เจตฺถ กิจฺจํ, ตฺถ-การสฺส ฏฺฐ-การํ กตฺวา ‘‘อปฺปฏฺฐตโร’’ติปิ ปาโฐฯ สมฺมา อารภียติ ยญฺโญ เอเตนาติ สมารมฺโภ, สมฺภารสมฺภรณวเสน ปวตฺตสตฺตปีฬา, อปฺโป สมารมฺโภ เอตสฺสาติ ตถา, อยํ ปนาติสเยนาติ อปฺปสมารมฺภตโรฯ วิปากสญฺญิตํ มหนฺตํ สทิสํ ผลเมตสฺสาติ มหปฺผโล, อยํ ปนาติสเยนาติ มหปฺผลตโรฯ อุทยสญฺญิตํ มหนฺตํ นิสฺสนฺทาทิผลเมตสฺสาติ มหานิสํโส, อยํ ปนาติสเยนาติ มหานิสํสตโรฯ ธุวทานานีติ ธุวานิ ถิรานิ อวิจฺฉินฺนานิ กตฺวา ทาตพฺพทานานิฯ นิจฺจภตฺตานีติ เอตฺถ ภตฺตสีเสน จตุปจฺจยคฺคหณํฯ อนุกุลยญฺญานีติ อนุกุลํ กุลานุกฺกมํ อุปาทาย ทาตพฺพทานานิ ฯ เตนาห ‘‘อมฺหาก’’นฺติอาทิฯ ยานิ ปวตฺเตตพฺพานิ, ตานิ อนุกุลยญฺญานิ นามาติ โยเชตพฺพํฯ นิพทฺธทานานีติ นิพนฺเธตฺวา นิยเมตฺวา ปเวณีวเสน ปวตฺติตทานานิฯ

หตฺถิทนฺเตน กตา ทนฺตมยสลากา, ยตฺถ ทายกานํ นามํ องฺกนฺติ, อิมินา ตํ นิจฺจภตฺตํ สลากทานวเสนาติ ทสฺเสติฯ ตํ กุลนฺติ อนาถปิณฺฑิกกุลํฯ ทาลิทฺทิเยนาติ ทลิทฺทภาเวนฯ ‘‘เอกสลากโต อุทฺธํ ทาตุํ นาสกฺขี’’ติ อิมินา เอเกนปิ สลากทาเนน นิพทฺธทานํ อุปจฺฉินฺทิตุมทตฺวา อนุรกฺขณมาหฯ รญฺโญติ เสตวาหนรญฺโญฯ

อาทีนิ วตฺวาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘กสฺมา เสโน วิย มํสเปสิํ ปกฺขนฺทิตฺวา คณฺหาสี’’ติ เอวมาทีนํ สมสมทาเน อุสฺสุกฺกนวจนานํ สงฺคโหฯ คลคฺคาหาติ คลคฺคหณาฯ ‘‘กมฺมจฺเฉทวเสนา’’ติ อิมินา อตฺตโน อตฺตโน กมฺโมกาสาทานมฺปิ ปีฬาเยวาติ ทสฺเสติฯ สมารมฺภสทฺโท เจตฺถ ปีฬนตฺโถติ อาห ‘‘ปีฬาสงฺขาโต สมารมฺโภ’’ติฯ ปุพฺพเจตนามุญฺจเจตนาอปรเจตนาสมฺปตฺติยา ทายกวเสน ตีณิ องฺคานิ, วีตราคตาวีตโทสตาวีตโมหตาปฏิปตฺติยา ทกฺขิเณยฺยวเสน จ ตีณีติ เอวํ ฉฬงฺคสมนฺนาคตา โหติ ทกฺขิณา, ฉฬงฺคุตฺตเร นนฺทมาตาสุตฺตญฺจ (อ. นิ. 6.37) ตสฺสตฺถสฺส สาธกํฯ อปราปรํ อุปฺปชฺชนกเจตนาวเสน มหานที วิย, มโหโฆ วิย จ อิโต จิโต จ อภิสนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺติโต ปุญฺญเมว ปุญฺญาภิสนฺโทฯ ตถาวิธนฺติ ปมาณสฺส กาตุํ อสุกรตฺตมาหฯ การณมหตฺเตน ผลมหตฺตมฺปิ เวทิตพฺพํ อุปริ นชฺชา วุฏฺฐิยา มโหโฆ วิยาติ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

[350] นวนโวติ สพฺพทา อภินโว, ทิวเส ทิวเส ทายกสฺส พฺยาปาราปชฺชนโต กิจฺจปริโยสานํ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘เอเกนา’’ติอาทิฯ ยถารทฺธสฺส อาวาสสฺส กติปเยนาปิ กาเลน ปริสมาเปตพฺพโต กิจฺจปริโยสานํ อตฺถีติ อาห ‘‘ปณฺณสาล’’นฺติอาทิฯ มหาวิหาเรปิ กิจฺจปริโยสานสฺส อตฺถิตาอุปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกวารํ ธนปริจฺจาคํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ สุตฺตนฺตปริยาเยนาติ สพฺพาสวสุตฺตนฺตาทิปาฬินเยนฯ นวานิสํสาติ สีตปฏิฆาตาทโย ปฏิสลฺลานารามปริโยสานา ยถาปจฺจเวกฺขณํ คณิตา นว อุทยา, อปฺปมตฺตตาย เจเต วุตฺตาฯ

ยสฺมา ปน อาวาสํ เทนฺเตน นาม สพฺพมฺปิ ปจฺจยชาตํ ทินฺนเมว โหติฯ ยถาห สํยุตฺตาคมวรลญฺฉเก ‘‘โส จ สพฺพทโท โหติ โย ททาติ อุปสฺสย’’นฺติ (สํ. นิ. 1.42), สทา ปุญฺญปวฑฺฒนูปายญฺจ เอตํฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺเถว ‘‘เย ททนฺติ อุปสฺสยํ, เตสํ ทิวา จ รตฺโต จ, สทา ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. 1.47) ตถา หิ ทฺเว ตโย คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา กิญฺจิ อลทฺธา อาคตสฺสาปิ ฉายูทกสมฺปนฺนํ อารามํ ปวิสิตฺวา นหายิตฺวา ปติสฺสเย มุหุตฺตํ นิปชฺชิตฺวา อุฏฺฐาย นิสินฺนสฺส กาเย พลํ อาหริตฺวา ปกฺขิตฺตํ วิย โหติฯ พหิ วิจรนฺตสฺส จ กาเย วณฺณธาตุ วาตาตเปหิ กิลมติ, ปติสฺสยํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย มุหุตฺตํ นิปนฺนสฺส วิสภาคสนฺตติ วูปสมฺมติ, สภาคสนฺตติ ปติฏฺฐาติ, วณฺณธาตุ อาหริตฺวา ปกฺขิตฺตา วิย โหติฯ พหิ วิจรนฺตสฺส จ ปาเท กณฺฏโก วิชฺฌติ, ขาณุ ปหรติ, สรีสปาทิปริสฺสยา เจว โจรภยญฺจ อุปฺปชฺชติ, ปติสฺสยํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย นิปนฺนสฺส สพฺเพ เต ปริสฺสยา น โหนฺติ, สชฺฌายนฺตสฺส ธมฺมปีติสุขํ, กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรนฺตสฺส อุปสมสุขญฺจ อุปฺปชฺชติ พหิทฺธา วิกฺเขปาภาวโตฯ พหิ วิจรนฺตสฺส จ กาเย เสทา มุจฺจนฺติ อกฺขีนิ ผนฺทนฺติ, เสนาสนํ ปวิสนกฺขเณ มญฺจปีฐาทีนิ น ปญฺญายนฺติ, มุหุตฺตํ นิปนฺนสฺส ปน อกฺขิปสาโท อาหริตฺวา ปกฺขิตฺโต วิย โหติ, ทฺวารวาตปานมญฺจปีฐาทีนิ ปญฺญายนฺติฯ เอตสฺมิญฺจ อาวาเส วสนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺสา จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อาวาสํ เทนฺเตน…เป.… โหตี’’ติ ‘‘สทา ปุญฺญปวฑฺฒนูปายญฺจ เอต’’นฺติ จ, ตสฺมา เอเต ยถาวุตฺตา สพฺเพปิ อานิสํสา เวทิตพฺพาฯ

ขนฺธกปริยาเยนาติ เสนาสนกฺขนฺธเก (จูฬว. 294) อาคตวินยปาฬินเยนฯ ตตฺถ หิ อาคตา –

‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ, ตโต วาฬมิคานิ จ;

สรีสเป จ มกเส, สิสิเร จาปิ วุฏฺฐิโยฯ

ตโต วาตาตโป โฆโร, สญฺชาโต ปฏิหญฺญติ;

เลณตฺถญฺจ สุขตฺถญฺจ, ฌายิตุญฺจ วิปสฺสิตุํฯ

วิหารทานํ สงฺฆสฺส, อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํ;

ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโนฯ

วิหาเร การเย รมฺเม, วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต;

เตสํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จฯ

ทเทยฺย อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ, สพฺพทุกฺขปนูทนํ;

ยํ โส ธมฺมํ อิธญฺญาย, ปรินิพฺพาติ อนาสโว’’ติฯ –

ราชคหเสฏฺฐาทีนํ วิหารทาเนน อนุโมทนาคาถาโย เปยฺยาลวเสน ทสฺสิตาฯ ตตฺถ สีตํ อุณฺหนฺติ อุตุวิสภาควเสน วุตฺตํฯ สิสิเร จาปิ วุฏฺฐิโยติ เอตฺถ สิสิโรติ สมฺผุสิตกวาโต วุจฺจติฯ วุฏฺฐิโยติ อุชุกเมฆวุฏฺฐิโย เอวฯ เอตานิ สพฺพานิ ‘‘ปฏิหนฺตี’’ติ อิมินาว ปเทน โยเชตพฺพานิฯ

ปฏิหญฺญตีติ วิหาเรน ปฏิหญฺญติฯ เลณตฺถนฺติ นิลียนตฺถํฯ สุขตฺถนฺติ สีตาทิปริสฺสยาภาเวน สุขวิหารตฺถํฯ ‘‘ฌายิตุญฺจ วิปสฺสิตุ’’นฺติ อิทมฺปิ ปททฺวยํ ‘‘สุขตฺถญฺจา’’ติ อิมินาว ปเทน โยเชตพฺพํฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – สุขตฺถญฺจ วิหารทานํ, กตมสุขตฺถํ? ฌายิตุํ, วิปสฺสิตุญฺจ ยํ สุขํ ตทตฺถํฯ อถ วา ปรปเทนปิ โยเชตพฺพํ – ฌายิตุญฺจ วิปสฺสิตุญฺจ วิหารทานํ, ‘‘อิธ ฌายิสฺสติ วิปสฺสิสฺสตี’’ติ ททโต วิหารทานํ สงฺฆสฺส อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘โส จ สพฺพทโท โหติ, โย ททาติ อุปสฺสย’’นฺติ (สํ. นิ. 1.42)ฯ

ยสฺมา จ อคฺคํ วณฺณิตํ, ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโสติ คาถาฯ วาสเยตฺถ พหุสฺสุเตติ เอตฺถ วิหาเร ปริยตฺติพหุสฺสุเต จ ปฏิเวธพหุสฺสุเต จ วาเสยฺยฯ เตสํ อนฺนญฺจาติ ยํ เตสํ อนุจฺฉวิกํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ วตฺถานิ จ มญฺจปีฐาทิเสนาสนานิ จ, ตํ สพฺพํ เตสุ อุชุภูเตสุ อกุฏิลจิตฺเตสุฯ ทเทยฺยาติ นิทเหยฺยฯ ตญฺจ โข วิปฺปสนฺเนน เจตสา, น จิตฺตปฺปสาทํ วิราเธตฺวาฯ เอวํ วิปฺปสนฺนจิตฺตสฺส หิ เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ…เป.… ปรินิพฺพาติ อนาสโวติ อยเมตฺถ อฏฺฐกถานโยฯ

อยํ ปน อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. 1.350) เจว อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน (สารตฺถ. ฏี. 3.295) จ สํวณฺณิโต ฏีกานโย – สีตนฺติ อชฺฌตฺตํ ธาตุกฺโขภวเสน วา พหิทฺธา อุตุวิปริณามวเสน วา อุปฺปชฺชนกสีตํฯ อุณฺหนฺติ อคฺคิสนฺตาปํ, ตสฺส วนฑาหาทีสุ สมฺภโว ทฏฺฐพฺโพฯ ปฏิหนฺตีติ ปฏิพาธติ ยถา ตทุภยวเสน กายจิตฺตานํ พาธนํ น โหติ, เอวํ กโรติฯ สีตุณฺหพฺภาหเต หิ สรีเร วิกฺขิตฺตจิตฺโต ภิกฺขุ โยนิโส ปทหิตุํ น สกฺโกติ, วาฬมิคานีติ สีหพฺยคฺฆาทิจณฺฑมิเค ฯ คุตฺตเสนาสนญฺหิ อารญฺญกมฺปิ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย นิสินฺนสฺส เต ปริสฺสยา น โหนฺติฯ สรีสเปติ เย เกจิ สรนฺเต คจฺฉนฺเต ทีฆชาติเก สปฺปาทิเกฯ มกเสติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, ฏํสาทีนมฺปิ เอเตเนว สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สิสิเรติ สิสิรกาลวเสน, สตฺตาหวทฺทลิกาทิวเสน จ อุปฺปนฺเน สิสิรสมฺผสฺเสฯ วุฏฺฐิโยติ ยทา ตทา อุปฺปนฺนา วสฺสวุฏฺฐิโย ปฏิหนฺตีติ โยชนาฯ

วาตาตโป โฆโรติ รุกฺขคจฺฉาทีนํ อุมฺมูลภญฺชนาทิวเสน ปวตฺติยา โฆโร สรชอรชาทิเภโท วาโต เจว คิมฺหปริฬาหสมเยสุ อุปฺปตฺติยา โฆโร สูริยาตโป จ ปฏิหญฺญติ ปฏิพาหียติฯ เลณตฺถนฺติ นานารมฺมณโต จิตฺตํ นิวตฺเตตฺวา ปฏิสลฺลานารามตฺถํฯ สุขตฺถนฺติ วุตฺตปริสฺสยาภาเวน ผาสุวิหารตฺถํฯ ฌายิตุนฺติ อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ ยตฺถ กตฺถจิ จิตฺตํ อุปนิพนฺธิตฺวา อุปนิชฺฌายิตุํฯ วิปสฺสิตุนฺติ อนิจฺจาทิโต สงฺขาเร สมฺมสิตุํฯ

วิหาเรติ ปติสฺสเยฯ การเยติ การาเปยฺยฯ รมฺเมติ มโนรเม นิวาสสุเขฯ วาสเยตฺถ พหุสฺสุเตติ กาเรตฺวา ปน เอตฺถ วิหาเร พหุสฺสุเต สีลวนฺเต กลฺยาณธมฺเม นิวาเสยฺย, เต นิวาเสนฺโต ปน เตสํ พหุสฺสุตานํ ยถา ปจฺจเยหิ กิลมโถ น โหติ, เอวํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ วตฺถเสนาสนานิ จ ทเทยฺย อุชุภูเตสุ อชฺฌาสยสมฺปนฺเนสุ กมฺมกมฺมผลานํ, รตนตฺตยคุณานญฺจ สทฺทหเนน วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ

อิทานิ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ อญฺญมญฺญูปการิตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เต ตสฺสา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ เตติ พหุสฺสุตาฯ ตสฺสาติ อุปาสกสฺสฯ ธมฺมํ เทเสนฺตีติ สกลวฏฺฏทุกฺขปนูทนํ สทฺธมฺมํ เทเสนฺติฯ ยํ โส ธมฺมํ อิธญฺญายาติ โส อุปาสโก ยํ สทฺธมฺมํ อิมสฺมิํ สาสเน สมฺมาปฏิปชฺชเนน ชานิตฺวา อคฺคมคฺคาธิคมเนน อนาสโว หุตฺวา ปรินิพฺพาติ เอกาทสคฺคิวูปสเมน สีติ ภวตีติฯ

สีตปฏิฆาตาทิกา วิปสฺสนาวสานา เตรส, อนฺนาทิลาโภ, ธมฺมสฺสวนํ, ธมฺมาวโพโธ, ปรินิพฺพานนฺติ เอวเมตฺถ สตฺตรส อานิสํสา วุตฺตาฯ

ปฏิคฺคหณกานํ วิหารวเสน อุปฺปนฺนผลานุรูปมฺปิ ทายกานํ วิหารทานผลํ เวทิตพฺพํฯ เยภุยฺเยน หิ กมฺมสริกฺขกผลํ ลภนฺตีติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ‘‘สงฺฆสฺส ปน ปริจฺจตฺตตฺตา’’ติ อิมินา สงฺฆิกวิหารเมว ปธานวเสน วทติ, สงฺฆิกวิหาโร นาเมส จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กตวิหาโร, ยํ สนฺธาย ปทภาชนิยํ วุตฺตํ ‘‘สงฺฆิโก นาม วิหาโร สงฺฆสฺส ทินฺโน โหติ ปริจฺจตฺโต’’ติฯ ยตฺถ หิ เจติยํ ปติฏฺฐิตํ โหติ, ธมฺมสฺสวนํ กรียติ, จตูหิ ทิสาหิ ภิกฺขู อาคนฺตฺวา อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวาเยว ปาเท โธวิตฺวา กุญฺจิกาย ทฺวารํ วิวริตฺวา เสนาสนํ ปฏิชคฺคิตฺวา ยถาผาสุกํ คจฺฉนฺติ, โส อนฺตมโส จตุรตนิกาปิ ปณฺณสาลา โหตุ, จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กตวิหาโรตฺเวว วุจฺจติฯ

[351] โลภํ นิคฺคณฺหิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ทุปฺปริจฺจชาฯ ‘‘เอกภิกฺขุสฺส วา’ติอาทิ อุปาสกานํ ตถา สมาทาเน อาจิณฺณํ, ทฬฺหตรํ สมาทานญฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, สรณํ ปน เตสํ สามํ สมาทินฺนมฺปิ สมาทินฺนเมว โหตี’’ติ วทนฺติฯ สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา สนฺติเกติ โยชนาฯ ตตฺถาติ ยถาคหิเต สรเณ, ‘‘ตสฺสา’’ติปิ ปาโฐ, ยถาคหิตสรณสฺสาติ อตฺโถฯ นตฺถิ ปุนปฺปุนํ กตฺตพฺพตาติ วิญฺญูชาติเก สนฺธาย วุตฺตํฯ วิญฺญูชาติกานเมว หิ สรณาทิอตฺถโกสลฺลานํ สุวณฺณฆเฏ สีหวสา วิย อกุปฺปํ สรณคมนํ ติฏฺฐติฯ ‘‘ชีวิตปริจฺจาคมยํ ปุญฺญ’’นฺติ จ อิทํ ‘‘สเจ ตฺวํ ยถาคหิตํ สรณํ น ภินฺทิสฺสติ, เอวาหํ ตํ มาเรมี’’ติ กามํ โกจิ ติณฺเหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปยฺย, ตถาปิ ‘‘เนวาหํ พุทฺธํ ‘น พุทฺโธ’ติ, ธมฺมํ ‘น ธมฺโม’ติ, สงฺฆํ ‘น สงฺโฆ’ติ วทามี’’ติ ทฬฺหตรํ กตฺวา คหิตสรณสฺส วเสน วุตฺตํฯ ‘‘สคฺคสมฺปตฺติํ เทตี’’ติ นิทสฺสนมตฺตเมตํฯ ผลานิสํสานิ ปนสฺส สรณคมนวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.250 สรณคมนกถา) วุตฺตาเนวฯ

[352] วกฺขมานนเยน เวรเหตุตาย เวรํ วุจฺจติ ปาณาติปาตาทิปาปธมฺโม, ตํ มณติ ‘‘มยิ อิธ ฐิตาย กถมาคจฺฉสี’’ติ ตชฺเชนฺตี วิย นิวาเรตีติ เวรมณี, ตโต วา ปาปธมฺมโต วิรมติ เอตายาติ ‘‘วิรมณี’’ติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน อิ-การสฺส เอ-การํ กตฺวา ‘‘เวรมณี’’ติ วุตฺตํฯ ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถายํ ปนาห ‘‘เวรมณิสิกฺขาปทํ, วิรมณิสิกฺขาปทนฺติ ทฺวิธาสชฺฌายํ กโรนฺตี’’ติ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. สาธารณวิภาวนา) กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตาเวตฺถ วิรติ อธิปฺเปตา, น ผลสมฺปยุตฺตา ยญฺญาธิกรณโตฯ อสมาทินฺนสีลสฺส สมฺปตฺตโต ยถูปฏฺฐิตวีติกฺกมิตพฺพวตฺถุโต วิรติ สมฺปตฺตวิรติฯ สมาทานวเสน อุปฺปนฺนา วิรติ สมาทานวิรติฯ เสตุ วุจฺจติ อริยมคฺโค, ตปฺปริยาปนฺนา หุตฺวา ปาปธมฺมานํ สมุจฺเฉทวเสน ฆาตนปฺปวตฺตา วิรติ เสตุฆาตวิรติฯ อญฺญตฺร ‘‘สมุจฺเฉทวิรตี’’ติปิ วุตฺตาฯ อิทานิ ตา สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ชาติ…เป.… ทีนีติ อปทิสิตพฺพชาติโคตฺตกุลาทีนิฯ อาทิสทฺเทน วยพาหุสจฺจาทีนํ สงฺคโห ฯ ปริหรตีติ อวีติกฺกมวเสน ปริวชฺเชติ, สีหฬทีเป จกฺกนอุปาสกสฺส วิย สมฺปตฺตวิรติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘ปาณํ น หนามี’’ติอาทีสุ อาทยตฺเถน อิติ-สทฺเทน, วิกปฺปตฺเถน วา-สทฺเทน วา ‘‘อทินฺนํ นาทิยามิ, อทินฺนาทานา วิรมามิ, เวรมณิํ สมาทิยามี’’ติ เอวมาทีนํ ปจฺเจกมตฺถานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘สิกฺขาปท’’ มิจฺเจว อวตฺวา ‘‘สิกฺขาปทานี’’ติ วุตฺตํฯ ปาณาติปาตา เวรมณินฺติ สมฺพนฺโธฯ สมาทิยามีติ สมฺมา อาทิยามิ, อวีติกฺกมาธิปฺปาเยน, อขณฺฑา’ ฉิทฺทา’ กมฺมาสา’ สพลการิตาย จ คณฺหามีติ วุตฺตํ โหติฯ อุตฺตรวฑฺฒมานปพฺพตวาสิอุปาสกสฺส (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.89 กุสลกมฺมปถวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.109-111; ธ. ส. อฏฺฐ. กุสลกมฺมปถวณฺณนา) วิย สมาทานวิรติ เวทิตพฺพาฯ

มคฺคสมฺปยุตฺตาติ สมฺมาทิฏฺฐิยาทิมคฺคสมฺปยุตฺตาฯ อิทานิ ตตฺถา ตตฺถาคเตสุ ธมฺมโต, โกฏฺฐาสโต, อารมฺมณโต, เวทนาโต, มูลโต, อาทานโต, เภทโตติอาทินา อเนกธา วินิจฺฉเยสุ สงฺเขเปเนว อารมฺมณโต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุริมา ทฺเวติ สมฺปตฺตสมาทานวิรติโยฯ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยาทิวตฺถู’’ติ ปรมตฺถโต ปาโณ วุตฺโต, ปญฺญตฺติโต ปน ‘‘สตฺตาทิวตฺถู’’ติ วตฺตพฺพํ, เอวญฺหิ ‘‘สตฺเตเยว อารภิตฺวา ปาณาติปาตา, อพฺรหฺมจริยา จ วิรมตี’’ติ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. เอกตานานตาทิวินิจฺฉย) ขุทฺทกาคมฏฺฐกถาวจเนน สํสนฺทติ สเมตีติฯ

อาทิสทฺเทน เจตฺถ สตฺตสงฺขารวเสน อทินฺนวตฺถุ, ตถา โผฏฺฐพฺพวตฺถุ, วิตถวตฺถุ, สงฺขารวเสเนว สุราเมรยวตฺถูติ เอเตสํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนฺตีติ ยถาวุตฺตํ วีติกฺกมวตฺถุํ อาลมฺพิตฺวา วีติกฺกมนเจตนาสงฺขาตวิรมิตพฺพวตฺถุโต วิรมณวเสน ปวตฺตนฺติฯ ปจฺฉิมาติ เสตุฆาตวิรติฯ นิพฺพานารมฺมณาว ตถาปิ กิจฺจสาธนโตฯ อิมินา ปน ตตฺเถว อาคเตสุ ตีสุ อาจริยวาเทสุ ทฺเว ปฏิพาหิตฺวา เอกสฺเสวานุชานนํ เวทิตพฺพํฯ

‘‘สมฺปตฺตวิรติ, หิ สมาทานวิรติ จ ยเทว ปชหติ, ตํ อตฺตโน ปาณาติปาตาทิอกุสลเมวารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตตี’’ติ เกจิ วทนฺติฯ ‘‘สมาทานวิรติ ยโต วิรมติ, ตํ อตฺตโน วา ปเรสํ วา ปาณาติปาตาทิอกุสลเมวาลมฺพณํ กตฺวา ปวตฺตติฯ สมฺปตฺตวิรติ ปน ยโต วิรมติ, เตสํ ปาณาติปาตาทีนํ อาลมฺพณาเนว อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตตี’’ติ อปเรฯ ‘‘ทฺวยมฺปิ เจตํ ยโต ปาณาติปาตาทิอกุสลโต วิรมติ, เตสมารมฺมณภูตํ วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุเมวาลมฺพณํ กตฺวา ปวตฺตติฯ ปุริมปุริมปทตฺถญฺหิ วีติกฺกมวตฺถุมาลมฺพณํ กตฺวา ปจฺฉิมปจฺฉิมปทตฺถโต วิรมิตพฺพวตฺถุโต วิรมตี’’ติ อญฺเญฯ ปฐมวาโท เจตฺถ อยุตฺโตเยวฯ กสฺมา? ตสฺส อตฺตโน ปาณาติปาตาทิอกุสลสฺส ปจฺจุปฺปนฺนาภาวโต, อพหิทฺธาภาวโต จฯ สิกฺขาปทวิภงฺเค หิ ปญฺจนฺนํ สิกฺขาปทานํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา, พหิทฺธารมฺมณตา จ วุตฺตาฯ ตถา ทุติยวาโทปิ อยุตฺโตเยวฯ กสฺมา? ปุริมวาเทน สมฺมิสฺสตฺตา, ปเรสํ ปาณาติปาตาทิอกุสลารมฺมณภาเว จ อเนกนฺติ กตฺตา, ทฺวินฺนํ อาลมฺพณปฺปเภทวจนโต จฯ ตติยวาโท ปน ยุตฺโต สพฺพภาณกานมภิมโต, ตสฺมา ตเทว อนุชานาตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตีสุ อาจริยวาเทสุ ทฺเว ปฏิพาหิตฺวา เอกสฺเสวานุชานนํ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ

เอตฺถาห – ยชฺเชตํ วิรติทฺวยํ ชีวิตินฺทฺริยาทิวีติกฺกมิตพฺพวตฺถุเมวาลมฺพณํ กตฺวา ปวตฺเตยฺย, เอวํ สติ อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ กเรยฺย, ยญฺจ ปชหติ, ตํ น ชาเนยฺยาติ อย’มนธิปฺเปโต อตฺโถ อาปชฺชตีติ? วุจฺจเต – น หิ กิจฺจสาธนวเสน ปวตฺเตนฺโต ‘‘อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ กโรตี’’ติ วา ‘‘ยญฺจ ปชหติ, ตํ น ชานาตี’’ติ วา วุจฺจติฯ ยถา ปน อริยมคฺโค นิพฺพานารมฺมโณว กิเลเส ปชหติ, เอวํ ชีวิตินฺทฺริยาทิวตฺถารมฺมณมฺเปตํ วิรติทฺวยํ ปาณาติปาตาทีนิ ทุสฺสีลฺยานิ ปชหติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘อารภิตฺวาน อมตํ, ชหนฺโต สพฺพปาปเก;

นิทสฺสนญฺเจตฺถ ภเว, มคฺคฏฺโฐริยปุคฺคโล’’ติฯ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. เอกตานานตาวินิจฺฉย);

อิทานิ สงฺเขเปเนว อาทานโต, เภทโต วา วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ สีลํ สมาทิยามี’’ติอาทินา เอกโต เอกชฺฌํ คณฺหาติฯ เอวมฺปิ หิ กิจฺจวเสน เอตาสํ ปญฺจวิธตา วิญฺญายติฯ สพฺพานิปิ ภินฺนานิ โหนฺติ เอกชฺฌํ สมาทินฺนตฺตาฯ น หิ ตทา ปญฺจงฺคิกตฺตํ สีลสฺส สมฺปชฺชติฯ ยํ ตุ วีติกฺกนฺตํ, เตเนว กมฺมพทฺโธฯ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณิสิกฺขาปทํ สมาทิยามี’’ติอาทินา เอเกกํ วิสุํ วิสุํ คณฺหาติฯ ‘‘เวรมณิสิกฺขาปท’’นฺติ จ อิทํ สมาสภาเวน ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถายํ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. สาธารณวิภาวนา) วุตฺตํ, ปาฬิโปตฺถเกสุ ปน ‘‘เวรมณิ’’นฺติ นิคฺคหิตนฺตเมว พฺยาสภาเวน ทิสฺสติฯ คหฏฺฐวเสน เจตํ วุตฺตํฯ สามเณรานํ ปน ยถา ตถา วา สมาทาเน เอกสฺมิํ ภินฺเน สพฺพานิปิ ภินฺนานิ โหนฺติ ปาราชิกาปตฺติโตฯ อิติ เอกชฺฌํ, ปจฺเจกญฺจ สมาทาเน วิเสโส อิธ วุตฺโต, ขุทฺทกาคมฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอกชฺฌํ สมาทิยโต เอกาเยว วิรติ เอกาว เจตนา โหติ, กิจฺจวเสน ปเนตาสํ ปญฺจวิธตฺตํ วิญฺญายติฯ ปจฺเจกํ สมาทิยโต ปน ปญฺเจว วิรติโย, ปญฺจ จ เจตนา โหนฺตี’’ติ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. เอกตานานตาทิวินิจฺฉย) อยํ วิเสโส วุตฺโตฯ เภเทปิ ‘‘ยถา ตถา วา สมาทิยนฺตุ, สามเณรานํ เอกสฺมิํ ภินฺเน สพฺพานิปิ ภินฺนานิ โหนฺติฯ ปาราชิกฏฺฐานิยานิ หิ ตานิ เตสํฯ ยํ ตุ วีติกฺกนฺตํ โหติ, เตเนว กมฺมพทฺโธฯ คหฏฺฐานํ ปน เอกสฺมิํ ภินฺเน เอกเมว ภินฺนํ โหติ, ยโต เตสํ ตํสมาทาเนเนว ปุน ปญฺจงฺคิกตฺตํ สีลสฺส สมฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ ยถาวุตฺโตปิ ทีฆภาณกานํ วาโท อปเรวาโท นาม ตตฺถ กโตฯ

เสตุฆาตวิรติยา ปน เภโท นาม นตฺถิ ปฏิปกฺขสมุจฺฉินฺทเนน อกุปฺปสภาวตฺตาฯ ตเทวตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ภวนฺตเรปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ภวนฺตเรปี’’ติ อิมินา อตฺตโน อริยภาวํ อชานนฺโตปีติ อตฺถํ วิญฺญาเปติฯ ชีวิตเหตุปิ, ปเคว อญฺญเหตุฯ

‘‘เนว ปาณํ หนติ, น สุรํ ปิวตี’’ติ อิทํ มชฺเฌเปยฺยาลนิทฺทิฏฺฐํ, มิคปทวฬญฺชนนเยน วา วุตฺตํ ฯ สุรนฺติ จ นิทสฺสนมตฺตํฯ สพฺพมฺปิ หิ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานานุโยคํ น กโรติฯ ‘‘มชฺชนฺติ ตเทว อุภยํ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ สุราสววินิมุตฺตํ มทนีย’’นฺติ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.1134) สํยุตฺตมหาวคฺคฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถายญฺจ ‘‘ตทุภยเมว มทนียฏฺเฐน มชฺชํ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจิ อตฺถิ มทนียํ, เยน ปีเตน มตฺโต โหติ ปมตฺโต, อิทํ วุจฺจติ มชฺช’’นฺติ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. ปุริมปญฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘สเจ ปิสฺสา’’ติอาทินา ตตฺเถว วิเสสทสฺสนํ, อชานนฺตสฺสปิ ขีรเมว มุขํ ปวิสติ, น สุรา, ปเคว ชานนฺตสฺสฯ โกญฺจสกุณานนฺติ กุนฺตสกุณานํฯ สเจปิ มุเข ขีรมิสฺสเก อุทเก ปกฺขิปนฺตีติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘น เจตฺถ อุปโมปเมยฺยานํ สมฺพทฺธตา สิยา โกญฺจสกุณานํ โยนิสิทฺธตฺตา’’ติ โกจิ วเทยฺยาติ อาห ‘‘อิท’’นฺติอาทิฯ โยนิสิทฺธนฺติ มนุสฺสติรจฺฉานานํ อุทฺธํ ติริยเมว ทีฆตา วิย, พกานํ เมฆสทฺเทน, กุกฺกุฏีนํ วาเตน คพฺภคฺคหณํ วิย จ ชาติสิทฺธํ, อิติ โกจิ วเทยฺย เจติ อตฺโถฯ ‘‘เจวา’’ติปิ ปาฐํ วตฺวา สมุจฺจยตฺถมิจฺฉนฺติ เกจิฯ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต โพธิสตฺตมาตุ สีลํ วิย, วิชาเต ตสฺสา ทิวงฺคมนํ วิย จ สภาเวน สิทฺธํ, มคฺคธมฺมตาย วา อริยมคฺคานุภาเวน สิทฺธนฺติ เวทิตพฺพนฺติ วิสฺสชฺเชยฺยาติ อตฺโถฯ

ทิฏฺฐิชุกรณํ นาม ภาริยํ ทุกฺกรํ, ตสฺมา สรณคมนํ สิกฺขาปทสมาทานโต มหฏฺฐตรเมว, น อปฺปฏฺฐตรนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอตนฺติ สิกฺขาปทํฯ ยถา วา ตถา วา คณฺหนฺตสฺสาปีติ อาทรํ คารวมกตฺวา สมาทิยนฺตสฺสาปิฯ สาธุกํ คณฺหนฺตสฺสาปีติ สกฺกจฺจํ สีลานิ สมาทิยนฺตสฺสาปิ อปฺปฏฺฐตรเมว, อปฺปสมารมฺภตรญฺจ, น ทิคุณํ อุสฺสาโห กรณีโยติ วุตฺตํ โหติฯ สีลํ อิธ อภยทานตาย ทานํ, อนวเสสํ วา สตฺตนิกายํ ทยติ รกฺขตีติ ทานํฯ อยเมตฺถ อฏฺฐกถามุตฺตกนโย – สรณํ อุปคเตน กายวาจาจิตฺเตหิ สกฺกจฺจํ วตฺถุตฺตยปูชา กาตพฺพา, ตตฺถ จ สํกิเลโส สาธุกํ ปริหริตพฺโพ, สิกฺขาปทานิ ปน สมาทานมตฺตํ, สมฺปตฺตวตฺถุโต วิรมณมตฺตญฺจาติ สรณคมนโต สีลสฺส อปฺปฏฺฐตรตา, อปฺปสมารมฺภตรตา จ เวทิตพฺพาฯ สพฺเพสํ สตฺตานํ ชีวิตทานาทินา ทณฺฑนิธานโต, สกลโลกิยโลกุตฺตร คุณาธิฏฺฐานโต จสฺส มหปฺผลตรตา, มหานิสํสตรตา จ ทฏฺฐพฺพาติฯ

ตมตฺถํ ปาฬิยา สาเธนฺโต ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘อคฺคานี’’ติ ญาตตฺตา อคฺคญฺญานิฯ จิรรตฺตตาย ญาตตฺตา รตฺตญฺญานิฯ ‘‘อริยานํ สาธูนํ วํสานี’’ติ ญาตตฺตา วํสญฺญานิฯ ปุริมกานํ อาทิปุริสานํ เอตานีติ โปราณานิฯ สพฺพโส เกนจิปิ ปกาเรน สาธูหิ น กิณฺณานิ น ฉฑฺฑิตานีติ อสํกิณฺณานิฯ อยญฺจ นโย เนสํ ยถา อตีเต, เอวํ เอตรหิ, อนาคเต จาติ อาห ‘‘อสํกิณฺณปุพฺพานี’’ติอาทิฯ อตีเต หิ กาเล อสํกิณฺณภาวสฺส ‘‘อสํกิณฺณปุพฺพานี’’ติ นิทสฺสนํ, ปจฺจุปฺปนฺเน ‘‘น สงฺกิยนฺตี’’ติ, อนาคเต ‘‘น สงฺกิยิสฺสนฺตี’’ติฯ อโตเยว อปฺปฏิกุฏฺฐานิ น ปฏิกฺขิตฺตานิฯ น หิ กทาจิปิ วิญฺญู สมณพฺราหฺมณา หิํสาทิปาปธมฺมํ อนุชานนฺติฯ อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ เทตีติ สพฺเพสุ ภูเตสุ นิหิตทณฺฑตฺตา สกลสฺสปิ สตฺตนิกายสฺส ภยาภาวํ เทติฯ น หิ อริยสาวกโต กสฺสจิ ภยํ โหติฯ อเวรนฺติ เวราภาวํฯ อพฺยาปชฺฌนฺติ นิทฺทุกฺขตํฯ ‘‘อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ ทตฺวา’’ติอาทิ อานิสํสทสฺสนํ, เหตุมฺปิ เจตฺถ ตฺวา-สทฺโท ยถา ‘‘มาตรํ สริตฺวา โรทตี’’ติฯ

ยํ กิญฺจิ จชนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ ยญฺโญติ อาห ‘‘อิทญฺจ ปนา’’ติอาทิฯ น นุ จ ปญฺจสีลํ สพฺพกาลิกํฯ อพุทฺธุปฺปาทกาเลปิ หิ วิญฺญู ตํ สมาทิยนฺติ, น จ เอกนฺตโต วิมุตฺตายตนํ พาหิรกานมฺปิ สมาทินฺนตฺตาฯ สรณคมนํ ปน พุทฺธุปฺปาทเหตุกํ, เอกนฺตโต จ วิมุตฺตายตนํ, กถํ ตตฺถ สรณคมนโต ปญฺจสีลสฺส มหปฺผลตาติ อาห ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ เชฏฺฐกนฺติ มหปฺผลภาเวน อุตฺตมํฯ ‘‘สรณคมเนเยว ปติฏฺฐายา’’ติ อิมินา ตสฺส สีลสฺส สรณคมเนน อภิสงฺขตตฺตา ตโต มหปฺผลตํ, ตถา อนภิสงฺขตสฺส จ สีลสฺส อปฺปผลตํ ทสฺเสติฯ

[353] อีทิสเมวาติ เอวํ สํกิเลสปฏิปกฺขเมว หุตฺวาฯ นนุ จ ปฐมชฺฌานาทิยญฺญาเยว เทเสตพฺพา, กสฺมา พุทฺธุปฺปาทโต ปฏฺฐาย เทสนมารภตีติ อนุโยคํ ปริหริตุํ ‘‘ติวิธ…เป.… ทสฺเสตุกาโม’’ติ วุตฺตํฯ ติวิธสีลปาริปูริยํ ฐิตสฺส หิ เนสํ ยญฺญานํ อปฺปฏฺฐตรตา, มหปฺผลตรตา จ โหติ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุกามตฺตา พุทฺธุปฺปาทโต ปฏฺฐาย เทสนํ อารภตีติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ

เหฏฺฐา วุตฺเตหิ คุเณหีติ เอตฺถ ‘‘โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.191) เหฏฺฐา วุตฺตา สรณคมนํ, สีลสมฺปทา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาติ เอวมาทโย คุณา เวทิตพฺพาฯ ปฐมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตนฺโต น กิลมตีติ โยชนาฯ ตานีติ ปฐมชฺฌานาทีนิฯ ‘‘ปฐมํ ฌาน’’นฺติอาทินา ปาฬิยํ ปณีตานเมว ฌานานํ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโส กโตติ มนฺตวา ‘‘เอกํ กปฺปํ, อฏฺฐ กปฺเป’’ติอาทิ วุตฺตํ, มหากปฺปวเสน เจตฺถ อตฺโถฯ หีนํ ปน ปฐมํ ฌานํ อสงฺเขฺยยฺยกปฺปสฺส ตติยภาคํ อายุํ เทติฯ มชฺฌิมํ อุปฑฺฒกปฺปํฯ หีนํ ทุติยํ ฌานํ ทฺเว กปฺปานิ, มชฺฌิมํ จตฺตารีติอาทินา อตฺโถ เนตพฺโพฯ อปิจ ยสฺมา ปณีตานิเยเวตฺถ ฌานานิ อธิปฺเปตานิ มหปฺผลตรภาวทสฺสนปรตฺตา เทสนาย, ตสฺมา ‘‘ปฐมํ ฌานํ เอกํ กปฺป’’นฺติอาทินา ปณีตาเนว ฌานานิ นิทฺทิฏฺฐานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตเทวาติ จตุตฺถชฺฌานเมวฯ จตุกฺกนเยน หิ เทสนา อาคตาฯ ยทิ เอวํ กถํ อารุปฺปตาติ อาห ‘‘อากาสานญฺจายตนาทิสมาปตฺติวเสน ภาวิต’’นฺติ, ตถา ภาวิตตฺตา จตุตฺถชฺฌานเมว อารุปฺปํ หุตฺวา วีสติกปฺปสหสฺสาทีนิ อายุํ เทตีติ อธิปฺปาโยฯ อยํ อาจริยสฺส มติฯ อถ วา ตเทวาติ อารุปฺปสงฺขาตํ จตุตฺถชฺฌานเมว, ตํ ปน กสฺมา วีสติกปฺปสหสฺสาทีนิ อายุํ เทตีติ วุตฺตํ ‘‘อากาสานญฺจายตนาทิสมาปตฺติวเสน ภาวิต’’นฺติ, ตถา ภาวิตตฺตา เอวํ เทตีติ อธิปฺปาโยฯ อปโร นโย ‘‘ตเทวา’’ติ วุตฺเต รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานเมวาติ อตฺโถ อาปชฺเชยฺยาติ ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘อากาสานญฺจายตนาทิสมาปตฺติวเสน ภาวิต’’นฺติ อาห, ตถา ภาวิตํ องฺคสมตาย จตุตฺถชฺฌานสงฺขาตํ อารุปฺปชฺฌานเมวาธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

สมฺมเทว นิจฺจสญฺญาทิปฏิปกฺขวิธมนวเสน ปวตฺตมานา ปุพฺพภาคิเย เอว โพธิปกฺขิยธมฺเม สมาเนนฺตี วิปสฺสนา วิปสฺสกปุคฺคลสฺส อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ สมาวหตีติ วุตฺตํ ‘‘วิปสฺสนาสุขสทิสสฺส ปน สุขสฺส อภาวา มหปฺผล’’นฺติฯ ยถาห ธมฺมราชา ธมฺมปเท –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 374);

ยสฺมา ปนายํ เทสนา อิมินา อนุกฺกเมน อิมานิ ญาณานิ นิพฺพตฺเตนฺตสฺส วเสน ปวตฺติตา, ตสฺมา ‘‘วิปสฺสนาญาเณ ปติฏฺฐายา’’ติอาทินา เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปติฏฺฐาภูตํ กตฺวา วุตฺตํฯ สมานรูปนิมฺมานํ นาม มโนมยิทฺธิยา อญฺเญหิ อสาธารณกิจฺจนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน…เป.… มหปฺผลา’’ติฯ หตฺถิอสฺสาทิวิวิธรูปกรณํ วิกุพฺพนํ, ตสฺส ทสฺสนสมตฺถตายฯ อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํ นาม ปุริมชาตีสุ อิจฺฉิติจฺฉิโต ขนฺธปเทโสฯ อรหตฺตมคฺเคเนว มคฺคสุขํ นิฏฺฐิตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อติ…เป.… มหปฺผล’’นฺติฯ สมาเปนฺโตติ ปริโยสาเปนฺโตฯ

กูฏทนฺตอุปาสกตฺตปฏิเวทนาทิกถาวณฺณนา

[354-8] ‘‘อภิกฺกนฺตํ โภ โคตมา’’ติอาทิ เทสนาย ปสาทวจนํ, ‘‘เอสาหํ ภวนฺต’’นฺติอาทิ ปน สรณคมนวจนนฺติ ตทุภยสมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เทสนายา’’ติอาทิมาหฯ ตนูติ มนฺโท กายิกเจตสิกสุขสมุปพฺยูหโตฯ สพฺเพ เต ปาณโยติ ‘‘สตฺต จ อุสภสตานี’’ติอาทินา วุตฺเต สพฺเพ เต ปาณิโนฯ ตํ ปวตฺตินฺติ เตสํ ปาณีนํ โมจนาการํฯ อากุลภาโวติ ภควโต สนฺติเก ธมฺมสฺส สุตตฺตา ปาณีสุ อนุทฺทยํ อุปฏฺฐเปตฺวา ฐิตสฺส ‘‘กถญฺหิ นาม มยา ตาว พหู ปาณิโน มารณตฺถาย พนฺธาปิตา’’ติ จิตฺเต ปริพฺยากุลภาโว, ยสฺมา อตฺถิ, ตสฺมา น เทเสตีติ โยชนา, ‘‘อุทปาที’’ติปิ ปาโฐฯ สุตฺวาติ ‘‘มุตฺตา โภ เต ปาณโย’’ติ อาโรจิตวจนํ สุตฺวาฯ จิตฺตจาโรติ จิตฺตปฺปวตฺติฯ ‘‘กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ วินีวรณจิตฺตํ อุทคฺคจิตฺตํ ปสนฺนจิตฺต’’นฺติ อิทํ ปทปญฺจกํ สนฺธาย‘‘กลฺลจิตฺตนฺติอาที’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ทานกถํ สีลกถ’’นฺติอาทินา วุตฺตาย อนุปุพฺพิกถาย อานุภาเวนฯ กามจฺฉนฺทวิคเมน กลฺลจิตฺตตา อโรคจิตฺตตา, พฺยาปาทวิคเมน เมตฺตาวเสน มุทุจิตฺตตา อกถินจิตฺตตา, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิคเมน วิกฺเขปาภาวโต วินีวรณจิตฺตตา เตหิ อมลีนจิตฺตตา, ถินมิทฺธวิคเมน สมฺปคฺคหณวเสน อุทคฺคจิตฺตตา อมลีนจิตฺตตา, วิจิกิจฺฉาวิคเมน สมฺมาปฏิปตฺติยา อวิมุตฺตตาย ปสนฺนจิตฺตตา อนาวิลจิตฺตตา จ โหตีติ อาห ‘‘อนุปุพฺพิกถานุภาเวน วิกฺขมฺภิตนีวรณตํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ